Kwas foliowy w ciąży - dawkowanie, niedobór, norma

Wpływa właściwie na cały ludzki organizm już od chwili poczęcia. To dzięki folianom możliwe jest syntetyzowanie DNA i przekazywanie cech dziedzicznych komórek. Za ich sprawą rozwija się układ nerwowy, tworzy krew i zachodzą liczne procesy metaboliczne. Niedobór kwasu foliowego wiąże się z ryzykiem wad wzrostu i rozwoju płodu, w tym wystąpienia wad cewy nerwowej (bezmózgowia, rozszczepu kręgosłupa). Dlatego tak ważne jest suplementowanie kwasu foliowego w ciąży, zgodnie z zalecanymi normami. 

Kwas foliowy to jedna z witamin z grupy B - tak ważnych dla prawidłowego działania układu nerwowego. Należy do folianów, czyli naturalnych związków chemicznych, cechujących się podobnymi właściwościami biologicznymi i różnym stopniem utlenienia. Folianami, oprócz kwasu foliowego, nazywa się również folacynę i około 20 pochodnych pektyny - m.in. kasntopetrynę, lenkopetrynę czy izoksantopektynę. Pektyny są naturalnym barwnikiem obecnym na przykład w pyłku skrzydeł motyli. Kwas foliowy (w około 150 różnych formach) znajduje się w tkankach roślinnych i zwierzęcych.

W ludzkim organizmie kwas foliowy jest syntetyzowany przez endogenne bakterie jelitowe. Jednak jego ilość jest niewielka, a jako witamina rozpuszczalna w wodzie, zostaje regularnie wypłukiwana z organizmu. To dlatego witaminę B9 należy stale uzupełniać z pożywienia, a niekiedy również z dodatkowej suplementacji. Naturalne źródła kwasu foliowego to przede wszystkim zielone rośliny liściowe, jak szpinak, sałata, brokuły, szparagi. W witaminę B9 bogate są ponadto pomidory, soczewica i buraki, drożdże piwowarskie, orzechy, wątróbka i żółtka jaj. Foliany są wrażliwe na wysoką temperaturę i obróbkę mechaniczną (rozdrabnianie, krojenie). Gotując liście szpinaku, traci się nawet połowę zawartego w nich kwasu foliowego. Warto ponadto wiedzieć, że wchłanianie witaminy B9 zaburzają środki antykoncepcyjne oraz alkohol, a wspierają natomiast pozostałe witaminy z grupy B, zwłaszcza B6, B7 i B12, oraz kwas askorbinowy (witamina C) i beta-karoten. Oznacza to, najlepiej przyswajalny, naturalny kwas foliowy znajduje się w natce pietruszki, jarmużu, pomarańczach, malinach i kiwi. Niestety ich spożycie w Polsce jest małe, a niedobór kwasu foliowego powszechny. 

W czym jest kwas foliowy?

● W zielonych warzywach liściastych - szpinaku, brokułach, brukselce, kapuście włoskiej, sałacie, szparagach, jarmużu.

● W nasionach roślin strączkowych - grochu, fasoli, soi.

● W czerwonych owocach i warzywach - pomidorach, papryce, malinach.

● W podrobach - zwłaszcza w wątróbce.

● W niektórych produktach mleczarskich - kefirach, jogurtach i innych mlecznych napojach fermentowanych oraz dojrzewających, miękkich serach, jak brie czy camembert.

● Ponadto - w jajach, drożdżach, pełnych ziarnach zbóż, kiełkach pszenicy i orzechach.

Jakie znaczenie ma kwas foliowy w ciąży?

Kwas foliowy ma ogromne znaczenie dla prawidłowego działania całego ludzkiego organizmu. Bierze czynny udział w wielu procesach biochemicznych i metabolicznych już od pierwszych chwil życia poczętego. Kwas foliowy pełni funkcję koenzymu, przenoszącego reszty jednowęglowe, niezbędne do podziału komórek w układach pokarmowym, nerwowym i krwiotwórczym. To między innymi dzięki folianom zachodzi proces organogenezy, czyli tworzenia się i rozwoju narządów płodu. W kształtujących się dopiero tkankach podziały komórkowe zachodzą bardzo szybko, a wszelkie niedobory mogą ten proces zaburzyć. 

Wyjątkowo groźnym dla rozwoju płodu jest niedobór kwasu foliowego. Niewystarczająca ilość witaminy B9 zwiększa ryzyko wystąpienia wad cewy nerwowej. Cewa nerwowa to wczesna struktura w układzie nerwowym, wyglądem przypominająca rynienkę, która ma rozwinąć się w mózgowie i rdzeń kręgowy. Aby jednak do tego doszło, rynienka musi się zamknąć (w 4. tygodniu życia zarodka), na co wpływ ma właśnie kwas foliowy. Jego niedobór może wywołać bezmózgowie, rozszczep kręgosłupa lub przepuklinę oponowo-rdzeniową. W zdecydowanej większości przypadków wadom cewy nerwowej towarzyszy wodogłowie. 

Niedobór kwasu foliowego może negatywnie wpłynąć na przebieg ciąży, zwłaszcza w jej najwcześniejszym stadium. Wady cewy nerwowej u płodu często pojawiają się jeszcze zanim kobieta potwierdzi u lekarza wynik testu ciążowego. Część zaburzeń rozwojowych kończy się samoistnym poronieniem, pozostała, narodzinami dziecka z bardzo poważnymi problemami zdrowotnymi. Chcąc ich uniknąć w 1997 roku wprowadzono narodowy Program Pierwotnej Profilaktyki Wad Cewy Nerwowej, którego zadaniem jest szerzenie wiedzy na temat działania kwasu foliowego i upowszechnianie jego suplementacji przez wszystkie kobiety w wieku rozrodczym. 

Oprócz wad centralnego ośrodka nerwowego skutkami niedoboru kwasu foliowego w ciąży są również innego rodzaju zaburzenia rozwojowe -  zniekształcenia kończyn, deformacje twarzoczaszki (np. rozszczep wargi, podniebienia), wady serca i układu naczyniowego (np. ubytek przegrody międzykomorowej). Ich rozpoznanie u noworodków w Polsce zdarza się nadwyraz często, a niejednokrotnie stają się przyczyną śmierci dziecka. 

Działanie kwasu foliowego

● Umożliwia podział i różnicowanie się komórek u rosnącego płodu.

● Razem z witaminą B6 bierze udział w procesie krwiotwórczym, zarówno u matki, jak i u dziecka. Tworzy komórki, które transportują tlen. 

● Pomaga stworzyć otoczkę ochronną dla włókien nerwowych. 

● Pozwala zamknąć cewę nerwową, a tym samym zapobiec rozwojowi wad anatomicznych układu nerwowego. 

● Zmniejsza ryzyko poronienia i zakrzepicy u ciężarnych.

● Zmniejsza ryzyko wad serca, układu pokarmowego i moczowego u płodu.

● Pozytywnie wpływa na wzrost i wagę noworodków.

Dlaczego niedobór kwasu foliowego to powszechny problem?

Zapotrzebowanie na kwas foliowy u osób dorosłych wynosi 400μg dziennie. W trakcie ciąży ta wartość jest większa i wzrasta do 600μg na dobę. Chociaż wiele mówi się o działaniu kwasu foliowego i skutkach jego niedoboru, świadomość społeczna na ten temat wciąż jest mała. Najlepiej widać to na podstawie badań, które pokazują, że w diecie większości kobiet brakuje naturalnych źródeł kwasu foliowego, a deficyt witaminy B9 uznawany jest za jedną z najpowszechniej występujących awitaminoz. Za główną przyczynę takiego stanu rzeczy uznaje się przede wszystkim źle zbilansowaną dietę i niekorzystny styl życia. Za niedobór kwasu foliowego odpowiada z jednej strony, coraz większa ilość żywności przetworzonej oraz niewielki procent świeżych owoców i warzyw w codziennym jadłospisie. Z drugiej natomiast, to nadmiar kofeiny i alkoholu, jak również stosowanie antykoncepcji hormonalnej czy przyjmowanie niektórych leków (np. przeciwpadaczkowych). Dodatkowym czynnikiem, osłabiającym wchłanialność witaminy B9 z żywności jest nieodpowiednie jej przechowywanie, jak i przygotowywanie. Jak już zostało wspomniane, foliany są wrażliwe na obróbkę termiczną i mechaniczną, jak również światło słoneczne. Dlatego, jeśli je przyjmować w naturalnej postaci, to najlepiej na surowo lub po krótkim gotowaniu oraz w formie suplementu. 

Jak suplementować kwas foliowy?

Kwas foliowy w jedzeniu jest znacznie lepszym (bo naturalnym) źródłem witaminy B9 w porównaniu do jej syntetycznych odpowiedników. Trzeba jednak pamiętać, że produkty bogate w kwas foliowy są podatne na straty mikroelementów, a do tego słabo przyswajalne, dlatego suplementacja staje się koniecznością. Zwłaszcza w ciąży, kiedy ryzyko poronienia i wystąpienia groźnych wad rozwojowych jest tak duże. 

Suplementacja kwasu foliowego w ciąży zależy od dwóch kilku czynników. Określając dawkę dobową, bierze się pod uwagę BMI ciężarnej, jej stan zdrowia oraz historię medyczną. Jeśli kobieta znajduje się w grupie ryzyka, ma znaczną nadwagę lub otyłość, jej zapotrzebowanie na foliany wzrasta. Warto zauważyć, że utrzymywanie stałego poziomu kwasu foliowego w organizmie jest istotne nie tylko w okresie oczekiwania na dziecko, lecz także w okresie laktacji i później, w okresie menopauzy.

Kwas foliowy - kiedy brać?

● Suplementację kwasu foliowego zaleca się kobietom już na etapie planowania ciąży! 

● Kobiety, które planują odstawić środki antykoncepcyjne i powiększyć rodzinę, mogą brać kwas foliowy równocześnie z antykoncepcją przez okres 12. tygodni przed odstawieniem terapii hormonalnej. 

● Wszystkie kobiety w ciąży powinny przyjmować kwas foliowy od 6. tygodnia po ostatniej miesiączce do końca I trymestru (12. tc.).

Kwas foliowy w ciąży - normy

● Zdrowe ciężarne bez obciążającego wywiadu położniczego powinny przyjmować 0,4 mg kwasu foliowego na dobę. 

● Kobiety ciężarne z grupy pośredniego ryzyka (hipotrofia płodu w poprzednich ciążach, otyłość, cukrzyca typu I lub II nie ciążowa, niewydolność wątroby, palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, otyłość) powinny przyjmować 0,8 mg kwasu foliowego na dobę do końca trwania I trymestru. 

● Ciężarne z grupy wysokiego ryzyka (wady rozwojowe płodu we wcześniejszej ciąży) mają zaleconą zwiększoną dawkę kwasu foliowego 5 mg na dobę przez cały I trymestr ciąży, a następnie 0,8 mg kwasu foliowego aż do rozwiązania, a następnie zakończenia karmienia piersią.

● Pacjentkom, u których rozpoznano obniżoną aktywność enzymu MTHFR, zaburzającą wchłanialność kwasu foliowego, zaleca się jednoczesną suplementację 0,4 mg kwasu foliowego i soli wapniowej L-metylotetrahydrofolianu.

Suplementacja kwasu foliowego w ciąży to temat, który został bardzo dokładnie przebadany. Uznaje się ją za bezpieczną i bardzo korzystną metodę utrzymywania dobrostanu płodu i matki. Przyjmowanie preparatów witaminowych zawierających odpowiednią ilość witaminy B9, zgodnie z zaleceniami, w niewielkim stopniu może wywołać działania niepożądane. Kwas foliowy jest stale wydalany z moczem, zostaje wprawdzie zmagazynowany w wątrobie, lecz w niewielkich ilościach. Biorąc pod uwagę także niskie spożycie produktów bogatych w źródła kwasu foliowego oraz słabą przyswajalność tego mikroelementu, staje się jasne, że jego przedawkowanie jest dość trudne. Informacje o rzekomych skutkach nadmiaru kwasu foliowego w ciąży nie znajdują uzasadnienia w badaniach naukowych ani klinicznych. Pewne jest natomiast, że odpowiednia suplementacja pozwala zapewnić dziecku zdrowy rozwój i zwiększyć szansę na szczęśliwe rozwiązanie ciąży. Dlatego należy przyjmować ją sumiennie i odpowiedzialnie.

Lek. Marta Dąbrowska

Źródła:

● E. Cieślik, A. Kościej, Kwas foliowy - występowanie i znaczenie, praca poglądowa, “Problemy Higieny i Epidemiologii”, 2012, 93 (1), str. 1-7, dostępne w internecie: “phie.pl”, dostęp 22.07.2020, http://www.phie.pl/pdf/phe-2012/phe-2012-1-001.pdf

● M. Makowska-Donajska, L. Hirnle, Suplementacja witamin i składników mineralnych podczas ciąży, “Ginekologia i Perinatologia Praktyczna”, 2017, tom 2, nr 4, str. 166-172

● A. Bacz, Suplementacja kwasu foliowego u kobiet w ciąży, “mp.pl”, dostęp 22.07.2020, https://www.mp.pl/pacjent/ciaza/przebiegciazy/63113,suplementacja-kwasu-foliowego-u-kobiet-w-ciazy